صنعت خودرو در این میان بیشترین بهره را از فضای پسابرجام برد؛ بازگشت شرکای خارجی، امضای قراردادهای همکاری مشترک، انتقال فناوری و ارتقاء خطوط تولید از جمله دستاوردهای ملموس آن دوران بود. با این حال، تجربه سه‌‌‌ساله برجام نشان داد که پیشرفت این صنعت بدون حضور سرمایه‌‌‌گذاران خارجی و تعاملات بین‌المللی بسیار دشوار است.
خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷، نقطه پایان این همکاری‌‌‌ها بود و بار دیگر چرخ توسعه خودروسازی به عقب برگشت. در این بازه سه‌‌‌ساله، خودروسازان داخلی با برندهای معتبری چون پژو، رنو و سیتروئن قراردادهای بلندمدتی امضا کردند که می‌توانست مسیر صنعت را متحول کند. برنامه‌‌‌ریزی برای تولید محصولات مدرن، ارتقاء استانداردهای ایمنی و زیست‌‌‌محیطی و حتی صادرات مشترک از مهم‌ترین بندهای این قراردادها بود. اما با آغاز دور جدید تحریم‌ها، تمامی این همکاری‌‌‌ها به حالت تعلیق درآمد و بسیاری از پروژه‌‌‌ها نیمه‌‌‌تمام باقی ماند. خروج شرکای خارجی نه‌‌‌تنها انتقال دانش فنی را متوقف کرد، بلکه بار دیگر صنعت را به سمت مونتاژکاری و تولید مدل‌‌‌های قدیمی سوق داد؛ موضوعی که وابستگی ساختاری صنعت خودرو به سرمایه و فناوری خارجی را به‌‌‌وضوح نشان داد. تجربه برجام اثبات کرد که بدون اتصال به زنجیره جهانی، توسعه پایدار در صنعت خودرو تنها یک شعار است.

همان‌طور که عنوان شد، تجربه برجام برای صنعت خودرو تجربه‌‌‌ای مثال‌‌‌زدنی و قابل‌‌‌تامل است. به همین مناسبت و در آستانه سالگرد امضای این توافق تاریخی، مروری بر رویدادها و تحولات صنعت خودرو در دوره برجام خواهیم داشت تا ارزیابی دقیقی از فرصت‌‌‌های به دست آمده و تهدیدهای از دست‌‌‌رفته ارائه شود.در این گزارش به قراردادهای بین‌المللی امضا شده، پروژه‌‌‌های مشترک آغاز شده، میزان تولید و واردات خودرو، و همچنین واکنش صنعت به خروج شرکای خارجی پرداخته‌‌‌ایم. هدف آن است که روشن شود صنعت خودرو چگونه از فضای گشایش بین‌المللی بهره گرفت و چگونه در نبود آن دوباره به انزوا بازگشت.برای شرح آنچه در دوران طلایی صنعت خودرو اتفاق افتاد، باید کمی به عقب برگشت و به دوره قبل از امضای برجام، نگاهی مقایسه‌‌‌ای انداخت.

لغو تحریم‌ها با امضای برنامه جامع اقدام مشترک در وین اتریش و در تاریخ ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴، دری تازه به روی صنعت خودروی ایران گشود و چشم‌‌‌انداز پیش روی آن را به‌طور چشمگیری تغییر داد. چشم‌‌‌اندازی که نشان از بهبود تعامل با اقتصاد جهانی داشت، باعث شد تا توجه غول‌‌‌های خودروسازی به بازار خودروی ایران جلب شود. بازیگران بزرگ اروپایی به‌‌‌ویژه گروه پی اس ای یا همان پژو –سیتروئن و رنو در کنار سایر تولیدکنندگان جهانی مثل فولکس واگن، بنز و هیوندای سر از بازار ایران درآوردند و یا حضور خود را پررنگ‌‌‌تر از قبل کردند. همکاری‌‌‌هایی که در قالب امضای برجام در بازار خودروی ایران شکل گرفته بودند، تنها محدود به فروش خودرو نمی‌شدند، بلکه به صورت سرمایه‌‌‌گذاری مشترک (جوینت ونچر؛ یکی از پرکاربردترین قراردادهای بین‌المللی در حوزه تجارت است که در آن طرفین برای ایجاد شرکت جدید و تقسیم سود، زیان و هزینه توافق می‌‌‌کنند) یا سرمایه‌‌‌گذاری مستقیم در کارخانجات و خطوط تولید و حتی برای تامین قطعات کلید خورد.همکاری‌‌‌های جدیدی که شکل گرفت، نوید انتقال فناوری مدرن، شیوه‌‌‌های مدیریتی نوآورانه و استفاده از تحقیق و توسعه در صنعت خودروی ایران را می‌‌‌داد.

اثر امضای برجام بر ارقام تولید
اثر امضای برجام و توافق ایران با کشورهای غربی بر صنعت خودروی ایران به اینجا ختم نمی‌شود و نمی‌توان از تاثیر ورود سرمایه و تخصص خارجی بر ارقام تولید به سادگی عبور کرد. آمار منتشر شده نشان می‌دهد تولید خودرو در سال ۹۴ به ۹۱۶ هزار دستگاه و در سال ۹۵ به یک میلیون و ۳۲۰ هزار دستگاه رسید. بر این اساس تولید در سال بعد از آن یعنی ۹۶، به میزان یک میلیون و ۶۰۰ هزار دستگاه افزایش یافت؛ رقمی که ایران را جزو ۱۰ تولیدکننده بزرگ ایران قرار داد و رتبه جهانی صنعت را از عدد ۱۸ به ۱۶ رساند.

همزمان با حضور اروپایی‌‌‌ها در بازار ایران، چشم‌‌‌بادامی‌‌‌ها هم فرصت را غنیمت شمردند و حضور خود را گسترش دادند. حضور شرکای خارجی بر تنوع‌‌‌بخشیدن به بازار و افزایش رقابت‌‌‌پذیری منجر شد که به معنای تولید محصولات باکیفیت بود. در مقابل، شرکت‌های داخلی هم که نمی‌خواستند از میدان رقابت حذف شوند، به نوآوری و بهبود کیفیت محصولات روی آوردند تا بتوانند سهم بازار خود را حفظ کنند. بنابراین مزیت ورود رقبای خارجی و مشارکت‌‌‌های خارجی فراتر از افزایش حجم تولید بود. در این میان نمی‌توان از سود مصرف‌‌‌کننده ایرانی در این فضای رقابتی چشم‌‌‌پوشی کرد. معرفی مدل‌‌‌های جدید مانند پژو ۲۰۸، ۳۰۱ و ۲۰۰۸ یا محصولات سیتروئن نظیر C۴ و C۶، خودروهایی مجهز به فناوری مدرن و استانداردهای بالاتر ایمنی و زیست محیطی، نوید‌دهنده گزینه‌‌‌های خوب و باکیفیت‌‌‌تری را در مقابل مصرف‌‌‌کنندگان ایرانی قرار می‌‌‌داد.

تلاش‌‌‌های مشترک با هدف ارتقای تولید قطعات داخلی و تقویت زنجیره تامین بومی نیز کلید خورد و به اذعان برخی از دست‌اندرکاران صنعت خودرو کاهش وابستگی به واردات قطعات و فناوری‌‌‌های حیاتی منجر به ثبات نسبی و کاهش قیمت خودروها شد. در نتیجه بخش وسیع‌‌‌تری از جامعه به خودروهایی با قیمت مناسب و باکیفیت بالاتر دسترسی پیدا کردند. از سوی دیگر مشکل کمبود قطعات یدکی که در دوران تحریم‌‌‌ وبال گردن تولیدکنندگان شده بود تا حد زیادی حل و فصل شد و بدین‌ترتیب جریان تولید روی غلتک افتاد. در این بین، کارشناسان به حل مشکل تامین اشاره می‌‌‌کنند که در حالی‌‌‌که پیش از امضای برجام برای تامین قطعات از منابع واسطه‌‌‌ای استفاده می‌شد، تفاهم شکل گرفته باعث شد که امکان ارتباط مستقیم با منابع تامین میسر شود.

بازگشت تحریم‌ها و افول دوران طلایی
اما دورانی که از آن به عنوان «دوره طلایی صنعت خودرو» نام بردیم، عمر کوتاهی داشت. در هجدهم اردیبهشت ماه سال ۹۷، دونالد ترامپ- رئیس‌جمهوری آمریکا طی پیامی به‌طور رسمی خروج خود را از برجام و توافق هسته‌‌‌ای با ایران اعلام کرد. به دنبال این تصمیم ترامپ، شرکای خارجی ایران هم مواضع مختلفی اتخاذ کردند و چمدان‌‌‌های خود را به قصد ترک ایران بستند. خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها، لرزه بر اندام تازه جان گرفته اقتصاد ایران انداخت و در این میان صنعت خودروی ایران هم مستثنی نبود. این وضعیت، صنعت خودرو را در موقعیتی آسیب‌‌‌پذیر قرار داد؛ به‌‌‌گونه‌‌‌ای که زنجیره تامین را مختل و دسترسی به فناوری‌‌‌های نوین را سخت کرد.

به دنبال تهدید تحریم‌های ثانویه، شرکای خارجی ایران هم مجبور به تعلیق یا توقف کامل فعالیت‌‌‌های خود در خاک ایران شدند. برای نمونه، رویترز به نقل از شرکت پژو-سیتروئن خبر داد که این گروه تعلیق فعالیت‌‌‌های مشترک خود با ایران را آغاز خواهد کرد. هدف از انجام این کار هم همراهی با تحریم‌های وضع‌‌‌شده از جانب آمریکا بود. بنابراین در یک چشم بر هم زدنی، سرمایه‌‌‌گذاری‌‌‌های مشترکی که ناجی صنعت خودروی کشور بود، مانند سراب از نظر بازیگران بازار خودروی ایران محو شد. بدین‌ترتیب بسیاری از پروژه‌‌‌ها نیمه‌‌‌کاره به حال خود رها شدند و به دنبال آن فرصت‌‌‌های شغلی زیادی از دست رفت

اما در کنار خروج خودروسازان اروپایی، شرکای چینی نیز که در دوران تحریم‌های اولیه به صنعت خودروی ایران راه یافته و به تدریج جایگاه خود را تثبیت کرده بودند، در دور جدید تحریم‌ها عقب‌‌‌نشینی کردند. برخلاف انتظار، بسیاری از برندهای چینی که تصور می‌شد در شرایط دشوار همچنان در بازار ایران باقی بمانند، به‌‌‌دلیل واهمه از تحریم‌های ثانویه آمریکا و از دست رفتن بازارهای جهانی‌‌‌شان، فعالیت خود را کاهش دادند یا به‌‌‌طور کامل متوقف کردند. در نتیجه نه‌‌‌تنها پروژه‌‌‌های مشترک با شرکای اروپایی متوقف شد، بلکه همکاری با چینی‌‌‌ها نیز تضعیف شد و صنعت خودرو یک‌‌‌باره در خلأ همکاری خارجی قرار گرفت.

منتقدان برجام چه می‌گویند؟
هرچند برجام فضایی برای حضور سرمایه‌گذاران خارجی در ایران را فراهم کرد، اما این دوره منتقدانی هم دارد که اغلب آنها از مدافعان خودروسازی دولتی هستند. آنها بر این باورند که اجرای برجام مونتاژکار شدن صنعت خودروی کشور و حرکت رو به عقب را کلید زد. آنها حتی به این نکته اشاره می‌‌‌کنند که بازگشت تحریم‌ها به نفع تولیدکنندگان بود، چون متوجه شدند صاحب دانش طراحی نیستند و بعد از آن به دنبال آن رفتند.

با وجود انتقادات، ورود سرمایه و فناوری جدید به کشور درس‌‌‌های زیادی را به اقتصاد ایران آموخت که می‌تواند در ترسیم آینده‌‌‌ای روشن بسیار مفید باشد، البته اگر با تقویت دیپلماسی این آموزه‌‌‌ها به‌‌‌کار گرفته شوند.

اهمیت تنوع‌‌‌بخشی به شرکای تجاری یکی از درس‌‌‌هایی است که دوره طلایی صنعت خودرو به بازیگران این بازار آموخت. به این معنا که وابستگی بیش از یک حد به یک یا چند کشور خاص، صنعت را در مقابل نوسانات مختلف سیاسی و اقتصادی آسیب‌‌‌پذیر می‌‌‌کند. در حالی‌‌‌که اگر شرکای خارجی افزایش پیدا کنند و روابط با کشورهای مختلف برقرار شود، این آسیب‌‌‌پذیری به مراتب کمتر خواهد شد. همچنین، صنعت خودروی ایران با سرمایه‌‌‌گذاری در تحقیق و توسعه باید به تدریج به سمت توسعه فناوری‌‌‌های بومی برود. پیام روشن برجام برای سیاستگذاران داخلی این بود که اگر راه ورود شرکای خارجی را باز کنند، نجات‌‌‌بخش صنعت خودروی ایران خواهند بود وگرنه با شروع تندبادی دیگر شکوفایی ایجاد شده نیمه‌‌‌کاره رها خواهد شد.
منبع: دنیای اقتصاد